3. Okaleczanie żeńskich narządów płciowych a islam w Egipcie

Rocznie około 200 milionów dziewcząt i kobiet, zwłaszcza pochodzących z Afryki, Azji i Bliskiego Wschodu, jest ofiarami okaleczania żeńskich narządów płciowych (WHO, 2019). Rytualne okaleczanie dziewczynek i młodych kobiet jest kojarzone z islamem. Uważa się, że to właśnie społeczeństwa muzułmańskie praktykują i podsycają tą procedurę. Jest to argument dokładany często do innych, mających udowadniać, że islam z założenia dyskryminuje kobiety.

Czy tak jednak faktycznie jest i rytuał ten wynika z nakazów islamu? W ostatnich dekadach czołowi mufti, m.in. w Egipcie, wydali wiele opinii prawnych mówiących, że takie zabiegi nie są zgodne z prawem muzułmańskim.

Z tego odcinka dowiecie się jakie są argumenty zwolenników i przeciwników tej praktyki, wierzenia u jego podłoża, i jakie opinie prawne na ten temat wydawali czołowi liderzy islamu w Egipcie.

Szczegóły:

Termin „obrzezanie kobiet”: używanie niesłuszne ze względu na nieporównywalnie większe konsekwencje niż w wypadku obrzezania mężczyzn (Atighetchi 2007: 305; Mathews 2013).

Definicja: okaleczanie żeńskich narządów płciowych to „wszystkie procedury obejmujące częściowe lub całkowite usunięcie zewnętrznych żeńskich narządów płciowych lub inne uszkodzenie narządów płciowych kobiet z przyczyn pozamedycznych” (WHO, 2019).

cztery typy:
I: częściowe lub całkowite usunięcie żołędzi łechtaczki (klitoridektomia), ewentualnie również napletka łechtaczki.
II: częściowe lub całkowite usunięcie warg sromowych wewnętrznych, łechtaczki, niekiedy też warg zewnętrznych.
III: polega na zwężeniu otworu pochwy przez przecięcie i zszycie warg sromowych wewnętrznych lub warg sromowych zewnętrznych, często z wycięciem napletka lub żołędzi łechtaczki (infibulacja, zwana także „obrzezaniem faraońskim”).
IV: obejmuje wszystkie inne szkodliwe procedury przeprowadzane na żeńskich narządach płciowych dla celów innych niż medyczne (WHO 2019).

konsekwencje: Takie zabiegi w wypadku kobiet nie mają podłoża medycznego ani higienicznego i stanowią formę okaleczania, powodując różnego rodzaju negatywne fizyczne i psychiczne skutki dla ofiar (Alsibiani & Rouzi 2010; Abdel-Azim 2013; Mahmoud 2016; Serour 2013)

Praktyka a religia: Statystyki - zwyczaj praktykowany zarówno w państwach, w których dominuje islam i w tych, w których przeważają inne religie. Np. Erytrea: 83% kobiet zostało poddanych okaleczeniu, 63% społeczeństwa wyznaje chrześcijaństwo, a 37% islam. W Etiopii 65% kobiet zostało okaleczonych, 69% społeczeństwa wyznaje chrześcijaństwo, 30% islam. W Gwinei-Bassau okaleczonych jest 45% kobiet, 62% społeczeństwa wyznaje chrześcijaństwo, 38% islam (dane dot. wyznawanej religii za: Pew Research Centre 2019;dane dot. obrzezania kobiet w grupie wiekowej 15-49 lat za: UNICEF 2020).

Uważa się, że jest to bardzo stara plemienna tradycja, praktykowana do dziś wśród wyznawców religii afrykańskich, muzułmanów, chrześcijan, czy etiopskich żydów (Knight 2001; Okeke, Anyaehie & Ezenyeaku 2012: 70–73; El-Damanhoury 2013: 127–129).

Egipt: 87% Egipcjanek mających 15-49 lat zostało poddane okaleczeniu, widoczna jest tendencja spadkowa w młodszym pokoleniu (Ministry of Health and Population, Egypt. Health Issues Survey, Cairo 2015, s. 103.)

Niektóre z wierzeń społecznych podawanych jako uzasadnienie w Egipcie:

- ograniczenie nadmiernych potrzeb seksualnych i satysfakcji kobiet ze stosunku: zachowanie czystości przez kobiety, wierność mężowi, uchronienie męża przed tym, że nie będzie w stanie sprostać tym potrzebom (El-Mouelhy, Ragab, Johansen & Fahmy, 2013)

- argumenty dotyczące higieny i ludowe wierzenia, np. że ciało dziewczynki po urodzeniu jest androgeniczne i usunięcie pewnych części narządów płciowych to rytuał przejścia (Serour 2013: 147.)

- przekonanie o wymogach religijnych: prawie połowa Egipcjan (50% mężczyzn i 46% kobiet) uważa, że to wymóg religijny (Ministry of Health and Population, 2015: 109-110). Wśród lekarzy egipckich  połowa przychylnie nastawiona, z czego 82% uzasadnia to religią (Refaat 2009).

Islam a okaleczanie żeńskich narządów płciowych:

Historycznie w islamie brak zgody cod o klasyfikacji czynu okaleczania żeńskich narządów płciowych: według podstawowego podziału czynów w prawie muzułmańskim, zachowania istnieją czyny obowiązkowe (farḍ lub wāǧib), zalecane (mustaḥabb/mandūb), neutralne (mubāḥ), tolerowane (makrūh) i zakazane (ḥarām lub maḥẓūr). Tylko obowiązki i zakazy mogą być egzekwowane przez prawo muzułmańskie.

Uzasadnienie w sunnizmie: 2 główne przesłanki.
a) wersety koraniczne nakazujące naśladowanie Abrahama (Koran 16:123, 6:161, 60:4) + informacje z hadisów o tym, że Abraham był obrzezany. Mufti spierają się, czy to znaczy, że kobiety też powinny być „obrzezane”, czy dotyczy szerzenia monoteizmu i nie ma nic wspólnego z okaleczaniem kobiet (Al-‘Awwā, 2012: 16-18;  Munir 2014: s. 3-5, 10-11).

b) wybrane hadisy, zwłaszcza tzw. hadis Umm ‘Aṭiyya: „Narracja Umm ‘Aṭiyya al-Ansariyya: Kobieta przeprowadzała obrzezanie w Medynie. Prorok powiedział do niej: <<Nie tnij dotkliwie, ponieważ jest to lepsze dla kobiety i bardziej pożądane dla męża>>  (tłum. własne; SunanAbū Dāwūd, 5271, za: Sunna Online, https://sunnah.com/abudawud/43 (dostęp: 02.05.2020). Ten hadis, i inne podobne, oceniany jest jako tzw. słaby (ḍaʽīf) i podważana jest jego autentyczność.

Inne hadisy: np. w zbiorach Ibn Ḥanbala i al-Baīhaqiego wersety, że obrzezanie to czyn chwalebny dla kobiet (makrūma lil-nisā’) – znów są to hadisy słabe. Istnieje silny  (ṣaḥīḥ) hadis o oczyszczeniu (al-ġusl) po stosunku seksualnym, w którym użyty jest termin al-ḫitānān – w literalnym rozumieniu oznaczałby on dwa obrzezane organy płciowe – ta wykładnia językowa jest jednak krytykowana. Inny silny hadis mówi o pięciu obowiązkach higienicznych wiernych: obrzezaniu, goleniu włosów łonowych i w pachach, przycinaniu paznokci i trymowaniu wąsów – krytycy znów mówią, że „obrzezanie” nie dotycyz tu kobiet tak samo jak trymowanie wąsów.
(opisy i dyskusje krytyczne: al-‘Awwā 2012; Munir 2014).

Opinie i prawo świeckie w Egipcie: chronologia zmian

• Sporne opinie i sprzeciw medyków i ruchów feministycznych od początku XX wieku.

• 1949 i 1951 r. fatwy Egipskiego Komitetu Fatw uzasadniające „obrzezanie kobiet” religią.

• Zakaz w prawie świeckim 1959 r.

• Zwolennikiem uzasadnienia religijnego Ǧād al-Ḥaqq fatwy z 1978 r., 1981 r., 1994r.

• Punkt zwrotny: kairska Międzynarodowa Konferencja dot. Populacji i Rozwoju w 1994 r. - presja wobec rządu egipskiego.

• 1994 r. Na kolejną fatwę al-Ḥaqqa (Wielkiego Imama al-Azharu) odpowiada Wielki Mufti Egiptu Muḥammad Sayyid Ṭanṭāwī: nie ma podstaw w prawie muzułmańskim dla tej tradycji.

• Minister Zdrowia zakazuje wykonywania zabiegów poza wyznaczonymi placówkami medycznymi.

• Wzrost notowanych komplikacji i zgony dziewczynek poddawanym zabiegom w szpitalach prowadzi do cofnięcia decyzji Ministra. Wkrótce nowy zakaz wykonywania i sprawa sądowa dot. konstytucyjności tego zakazu, zakończona w 1997 r.

• Zakaz okaleczania kobiecych narządów płciowych implementowany w 1998 r.

• 1997 r.: Wielki Mufti Egiptu, Szejk Farīd Wāṣil stwierdza że taki zabieg nie jest obowiązkiem w prawie islamu, ale powinien być dopuszczalny.

• 2006 r. muzułmańscy uczeni Egipscy wspólnie uznają okaleczanie żeńskich narządów płciowych nie ma podstaw religijnych i powinno być zabronione. Wnioski z konferencji ogłosił w formie fatwy ‘Ali Ǧumʽa: „przeprowadzane współcześnie okaleczanie żeńskich narządów płciowych wyrządza kobietom krzywdę fizyczną i psychiczną”, apelując o zaprzestanie wykonywania (‛A. Ǧumʽa 24.11.2006).

• 2007 r.: rozporządzenie Ministra Zdrowia (nr 271 z 2007 r.) zakazujące znowu wykonywania takich procedur w placówkach medycznych.

• 2008 r.: nowelizacje: Ustawy o Dzieciach - art. 7 bis (a) zakazuje umyślnego wystawiania dzieci na niebezpieczeństwo fizyczne czy psychiczne, Kodeksu karnego - art. 242 bis (wcześniej znajdujący się w Kodeksie Dziecka) kryminalizuje okaleczanie żeńskich narządów płciowych.

• 2011 r. Sekretariat Fatw Dār al-Iftā’ opublikował fatwę mówiącą, że ze względu na stwierdzenie szkodliwości dla dziewczynek i kobiet przez medycynę okaleczanie żeńskich narządów płciowych musi być zabronione, ponieważ opinie prawne muszą opierać się na aktualnych faktach (Dār al-Iftā’ al-Miṣriyya 2011).

Argumenty muzułmańskie przeciwko okaleczaniu żeńskich narządów płciowych:

• nie ma jednoznacznych podstaw dla takich praktyk w spisanych źródłach prawa islamu (Koranie i sunnie),

• nie należą one do obowiązków religijnych,

• są faktycznie częścią tradycji w niektórych społecznościach muzułmańskich, ale nie mają podstaw religijnych

• chociaż istnieją też silne i słabe hadisy mówiące o „obrzezaniu”, to te pierwsze dotyczą tylko mężczyzn, a te drugie, jako wątpliwe, nie powinny być źródłem prawa muzułmańskiego.

• ponadto medycznie jest udowodnione, że zabieg ten wyrządza krzywdę kobietom, a to już narusza normy prawa muzułmańskiego,

• niektórzy uczeni mówią także o naruszaniu zawartych w islamie praw kobiet do satysfakcjonującego małżeństwa (które obejmuje doświadczanie przyjemności seksualnej) oraz zasady równości obu płci, też gwarantowaną w islamie (al-‘Awwā 2012: 8).

Czy to stanowisko uczonych muzułmańskich oraz zakazy przeprowadzania takich procedur wpłynęły na zaprzestanie wykonywania takich rytuałów przez Egipcjan?

Na razie niestety nie, choć badania wskazują na stosunkowo powolną zmianę opinii w społeczeństwie egipskim na ten temat.

Praktyka wynika z tradycji, presji społecznej, koreluje przede wszystkim z niskim wykształceniem (Van Rossem, Meekers & Gage 2015). Przez wieki był to w Egipcie rytuał uważany za dozwolony, zalecany, lub wręcz obowiązek religijny. Osoby zlecające i wykonujące procedury okaleczenia dziewczynek nie postrzegają ich jako wyrządzenia krzywdy czy naruszenia norm.

Źródła:

Ten odcinek podcastu oparty jest na moim jeszcze nieopublikowanym artykule: "Prawo muzułmańskie versus tradycja. Proces zmiany opinii prawnych dotyczących okaleczania żeńskich narządów płciowych w Egipcie".
- Jeśli chcesz skorzystać z zawartych tu informacji, proszę umieść przypis:

"Prawo muzułmańskie versus tradycja. Proces zmiany opinii prawnych dotyczących okaleczania żeńskich narządów płciowych w Egipcie" [w:] B. Płonka-Syroka i M. Dąsal (red.), Doświadczenie Choroby perspektywie badań interdyscyplinarnych, t. 8, Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu (nieopublikowany).

- Jeśli potrzebujesz pełnego artykułu napisz, chętnie udostępnię autorską wersję.

Wybrane źródła:

28 Too Many Charity, Country Profile: FGM in Egypt. April 2017, 2017, https://www.refworld.org/pdfid/5a17ef454.pdf (dostęp: 14.04.2020)

M.S. Al-‘Awwā, FGM in the Context of Islam, Cairo 2012, https://egypt.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/d9174a63-2960-459b-9f78-b33ad795445e.pdf, (dostęp: 14.04.2020).

Alsibiani, Sharifa A. i Abdulrahim A. Rouzi, Sexual function in women with female genital mutilation, „Fertility and Sterility” 2010, t. 93, z. 3, s. 722–24.

Aman.dostor.org, Fatūa qadīma takašif taḍārrub r’āī al-Azhar ḥaūal al-ẖitān. Ğād āl-Ḥaqq: al-Aḥnāf wal-ǧibūān qitāl min manʿahu, Cairo 2018, http://aman.dostor.org/7549 (dostęp: 03.05.2020).

Atighetchi, Dariusch, Islamic Bioethics: Problems and Perspectives, New York 2007.

Dār al-Iftā’ al-Miṣriyya, Ḫitān al-ināṯ, 28.11.2011, https://www.dar-alifta.org/AR/ViewFatwa.aspx?sec=fatwa&ID=14888&ختان_الإناث_-_أمانة_الفتوى (dostęp: 01.05.2020).

El-Damanhoury, I., The Jewish and Christian view on female genital mutilation, „African Journal of Urology”, 2013, t. 19, z. 3, s.127–29.

El Dawla, Aida Seif, The political and legal struggle over female genital mutilation in Egypt: Five years since the ICPD, „Reproductive Health Matters”, 1999, t. 7, z. 13, s.128–36.

El-Mouelhy, Mawaheb T., Ahmed R. A. Ragab, Elise Johansen, i Amel Fahmy, Men’s Perspectives on the Relationship Between Sexuality and Female Genital Mutilation in Egypt, „Sociology Study” 2013, t. 3, z. 2(21), s. 104–13.

Ǧumʽa, ‘Ali, Fatwa, 24.11.2006, https://w3i.target-nehberg.de/HP-08_fatwa/index.php?p=arabisch (dostęp: 01.05.2020).

Knight, Mary, „Curing Cut or Ritual Mutilation?: Some Remarks on the Practice of Female and Male Circumcision in Graeco-Roman Egypt, „Isis” 2001, t. 92, z. 2, s. 317-338.

Mahmoud, Manal Ibrahim Hanafi, Effect of female genital mutilation on female sexual function, Alexandria, Egypt, „Alexandria Journal of Medicine”, 2016, t. 52, s. 55–59.

Ministry of Health and Population, Egypt. Health Issues Survey, Cairo 2015.

Munir, Muhammad, Dissecting the claims of legitimization for the ritual of female circumcision or female genital mutilation (FGM), „International Review of Law”, 2014, t. 6.

Pew Research Centre, Religious Composition by Country, 2010-2050, 2019, http://www.pewforum.org/2015/04/02/religious-projection-table/2010/percent/all/; (dostęp: 10.02.2019).

Ragab, Ahmed R. A., Some Ethical Considerations Regarding Medicalization of Female Genital Mutilation/cutting (Female Circumcision), „Revista Latinoamericana de Bioética”, 2008, t. 8, s. 10–13.

Refaat, Amany, Medicalization of female genital cutting in Egypt, „Eastern Mediterranean Health Journal” 2009, t. 15, z. 6, s. 1379–88.

Van Rossem, Ronan, Dominique Meekers, i Anastasia J. Gage, Women’s position and attitudes towards female genital mutilation in Egypt: A secondary analysis of the Egypt demographic and health surveys, 1995-2014, „BMC Public Health”, 2015, t. 15.

Rouzi, Abdulrahim A., Facts and controversies on female genital mutilation and Islam, „The European Journal of Contraception and Reproductive Health Care”, 2013, t. 18, s. 10–14.

Serour, Gamal I., Medicalization of female genital mutilation/cutting, „African Journal of Urology”, 2013, t. 19, s. 145–149.

Shehabuddin, Elora, Fatwa, [w:] Suad Joseph (red.), Encyclopedia of Women and Islamic Cultures, t. 2, Leiden 2005, s. 171-174.

Sunan Abū Dāwūd, 5271, za: Sunna Online, https://sunnah.com/abudawud/43 (dostęp: 02.05.2020).

Tolino, Serena, The anti-FGM discourse in contemporary Egypt, [w:] Berna Arda i Vardit Rispler-Chaim (red.), Islam and Bioethics, Ankara 2012, s. 213–26.

World Health Organization, Female Genital Mutilation. Evidence Brief, 2019, https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/329885/WHO-RHR-19.19-eng.pdf?ua=1 (dostęp: 13.04.2010).

Okeke, T.C. , U.S.B. Anyaehie, i C.C.K. Ezenyeaku, An Overview of Female Genital Mutilation in Nigeria, „Annals of Medical and Health Science Research”, 2012, t. 2, z .1, s. 70–73.